Over Twijfel

Geschatte leestijd: ca 4 minuten

De moderne tijd werd met de experimentele twijfel als methode ingeluid door René Descartes. Het was een manier van denken waarbij hij consequent aan alles twijfelde totdat hij iets vond waarvan hij zeker wist dat het waar is. Hij dacht dat je alleen door aan alles te twijfelen, echt zeker kunt zijn van iets. Toen hij zo diep aan het twijfelen was, ontdekte hij iets interessants. Hij realiseerde zich dat, terwijl hij overal aan twijfelde, hij ergens zeker van was: hij was aan het twijfelen! Om te twijfelen, moest hij denken. En als hij dacht, dan moest hij bestaan. Zo kwam hij tot de beroemde conclusie: “Ik denk, dus ik ben.” Dit betekende dat hij zeker wist dat hij bestond, omdat hij aan het denken was. Hij publiceerde deze methode in 1637 te Leiden.

Er zijn mensen zeggen dat het haast niet te doen is om altijd aan alles te twijfelen. In het dagelijks leven moeten we veel dingen gewoon accepteren zoals ze zijn, zoals dat de zon opkomt of dat een stoel stevig genoeg is om op te zitten. Als we voortdurend aan alles zouden twijfelen, zou het heel ingewikkeld worden om gewone dingen te doen.

Dit is heel iets anders dan de Sceptici uit het oude Griekenland in de 2^e eeuw v.Chr. voor ogen hadden: zij waren er op uit om ieder houvast te vernietigen. Of een overtuiging nu berustte op traditie en geloof, op waarneming of op het verstand, het is volgens hen allemaal even onbetrouwbaar. Van iedere stelling is het tegengestelde net zo goed te verdedigen stelden zij. Mooi en lelijk, onrechtvaardig en rechtvaardig, dat zijn dingen die volgens hem niet echt bestaan. Sterker nog, uiteindelijk bestaat niets echt werkelijk: mensen doen alles slechts op basis van afspraak en gewoonte. Met hun oefening in het niet-oordelen sluiten de Sceptici in ieder geval geestelijk aan bij het boeddhisme. In onze tijd noemde Cornelis Verhoeven het uitgestelde oordeel ‘verwondering’.

We zijn nu 2.500 jaar verder en nog steeds zijn er mensen die kwaadaardige twijfel gebruiken om van alles onderuit te schoffelen omdat zij menen dat het veronderstellen van kennis de grootste bron van ongeluk is. Alle onvrede komt volgens hen voort uit de neiging om steeds dingen vast te willen stellen, steeds maar te willen oordelen. Daar komen volgens hen niet alleen misverstanden vandaan maar ook alle domheid.

Deze twijfel heeft niets te maken met het zoeken naar zekerheid zoals Descartes dat voorstond, want hij was op zoek naar een wetenschappelijke manier van denken. In hedendaagse taal gebruiken we het woord ‘twijfel’ als het niet kunnen kiezen tussen mogelijkheden. De stam twij- is etymologisch verwant aan het woord voor het getal twee. Bij weifelen of aarzelen wordt veel meer een algemene onzekerheid uitgedrukt, dat men niet tot een besluit kan komen. Bij weifelen, aarzelen en dubben ontstaat de indruk, dat men niet tot een besluit kan komen, doordat men geen wilskracht, geen doortastendheid bezit.

Twijfel kan ook in verschillende situaties als tactiek gebruikt worden. Door bijvoorbeeld openlijk aan wetenschappelijk bewezen kennis te twijfelen omdat de uitkomsten niet in je straatje te pas komen. Dan roep je eenvoudigweg dat wetenschap ook maar een mening is. Dat kan want in de wetenschap wordt tegenwoordig (sinds Popper) alle kennis tijdelijk voor waar aangenomen tot het tegendeel is bewezen. Het zijn met name de populisten die openlijk twijfel zaaien, zonder het tegendeel te bewijzen. Dat is niet alleen goedkope borrelpraat en valse sentimenten waar je in de praktijk niets mee kunt, maar dat zeer schadelijk is in processen van besluitvorming. Zo ontstaat besluiteloosheid en het enige besluit dat nog genomen kan worden is het besluit om de zaak nader te (laten) onderzoeken.

Door twijfel te zaaien kunnen populisten opzettelijk van alles ten onrechte eindeloos vertragen. Gewoon door maar wat te roepen, zo hard mogelijk.

Jan H. Fondse

Deze column verscheen eerder in het Weekblad van Diever.