over Kant

Geschatte leestijd: ca 3 minuten

In dit jaar viel de 300^ste verjaardag van Immanuel Kant. Hij werd in 1724 in het Pruisische Köningsberg, het huidige Kaliningrad, geboren. Het was de tijd van de Verlichting waarin Kant de grondslagen en de grenzen van de menselijke kennis onderzoekt. Zijn werk opnieuw te lezen zal ons helpen door de schimmel van overregulering en neoliberale marktwerking de schoonheid van ons leven in deze veranderende maatschappij te blijven zien. Met de drie grote levensvragen: ‘wat kan ik weten?’, ‘wat moet ik doen?’ en ‘wat mag ik hopen?’, die uitkomen op de grote vraag die de vorige vragen insluit ‘wat is de mens?’, heeft Kant onze blik op de werkelijkheid radicaal veranderd. Het uitwerken van deze vragen kenmerkt zijn zoektocht naar de grenzen van de menselijke kennis. Vanwege de toenmalig geldende opvatting van de scheiding tussen lichaam en geest, worstelde men met de vraag hoe de werkelijkheid kon worden waargenomen. Ofwel door de geest, het verstand, of ofwel door de ervaring, het lichaam. Op geniale wijze heeft Kant deze twee benaderingen van de werkelijkheid met elkaar verbonden. Het gaat erom hoe onze voorstellingen op de één of andere manier overeen kunnen komen met ‘de werkelijkheid’. Daartoe verzon Kant een gedachte-experiment door een gekleurde bril op te zetten. Als we door die gekleurde bril kijken zien we de werkelijkheid anders dan zonder die bril. Welnu, dat is precies wat er gebeurt als je kennis hebt. Deze kennis werkt nu als een niet-afzetbare bril die onze blik op de werkelijkheid kleurt. Zodoende zal vermeerdering van kennis onze blik op de werkelijkheid veranderen en wellicht verhelderen, verdiepen en verruimen.

Vandaag de dag is het niet eenvoudig om ware kennis te verwerven. Want wie maakt het onderscheid tussen enerzijds de waan van de dag, meningen en overtuiging en anderzijds betrouwbare kennis. Lyotard en andere postmoderne denkers geloven dat kennis wordt geconstrueerd door de samenleving en dat onze overtuigingen over wat we ‘weten’ voortdurend veranderen en evolueren. In dit opzicht is kennis niet statisch of absoluut, maar een product van de taal, cultuur en machtsstructuren waarin we leven. Deze postmoderne kijk op kennis heeft geleid tot een sceptische houding ten opzichte van objectieve waarheid en heeft veel invloed gehad op verschillende vakgebieden, van literatuurwetenschap tot sociologie en politieke theorie. De enige manier om ons hiertoe te kunnen verhouden is het voortgaande gesprek in het dorp, de wijk en de buurt. Anders verzuipen we in het overstelpende aanbod dat ons dagelijks op indringende wijze wordt gepresenteerd. Juist in deze tijd waarin kennis zo gemakkelijk toegankelijk is, brengt dit ook veel ethische vragen met zich mee. De vraag naar hoe kennis wordt gebruikt en verspreid is niet langer alleen een kwestie van filosofische reflectie, maar heeft ook directe gevolgen voor de samenleving.

Maar laten we even terugkeren naar 1795 in Köningsberg waar Kant in een essay een aantal voorwaarden uiteenzet om tot een stabiele wereldvrede te komen met als titel: ‘Zum ewigen Friede’. Wereldvrede is zo’n ontzettend complexe zaak, dat eigenlijk niemand er iets over durft te zeggen. Zijn essay blijkt niets meer en niets minder dan de aanzet tot de oprichting van de Volkenbond in 1919. Op haar beurt werd de Volkenbond opgevolgd door de Verenigde Naties en later de Europese Unie. Het zal toch niet waar zijn dat dit kabinet ons land, zonder reden en op grond van een idee dat het volk het zou willen, hier uitSchoof? Lees toch eerst eens Kant of de krant! Eeuwige vrede, da’s toch niet niks?

Jan H. Fondse (reacties zijn welkom op columns.fondse.nl)

Deze column verscheen eerder in het Weekblad van Diever.